Hawlgalka Midowga Afrika ee Soomaaliya (AMISOM) wuxuu ahaa ilmo loo baahnaa, oo ku dhashay xaalad colaadeed oo Soomaaliya ka sii dareysa iyo soo ifbaxa Midowga Maxaakiimta Islaamiga ah (ICU) 2006-dii oo ka dhignaa awoodda ugu weyn ee dagaalka loogu jiro gacan ku haynta Muqdisho. Haddaba, Hawlgalka Taageerada Nabadda ee Urur-goboleedka IGAD ee Soomaaliya (IGASOM) oo markii hore loo gartay ilaalinta iyo Tababarka Hawlgalka IGAD iyo AU-da ee loo dirayo Soomaaliya 2006-dii, ayaa fursad loo siiyey AMISOM, iyadoo loo marayo War-murtiyeedkii Golaha Nabadda iyo Ammaanka ee Midowga Afrika (PSC) ee 19-kii Janaayo 2007. Si loo caddeeyo midnimada ujeeddada ka dhaxaysa AU iyo Qaramada Midoobay (UN) ee arrinta, Golaha Ammaanka ee Qaramada Midoobay (UNSC), iyada oo loo marayo Qaraarka 1744 ee 2007 ayaa ayiday Go’aanka PSC oo oggolaaday in hawlgalka la geeyo Soomaaliya.
Waajibaadka AMISOM ee asalka ah iyo horumarkeeda
Tuduca 8 aad ee War-murtiyeedkii 2007 ee Golaha Nabadda iyo Ammaanka ee Midowga Afrika ayaa AMISOM waajibaad siiyay, iyo kuwo kale:
“(i) in taageero loo fiidiyo Hay’adaha Ku-meel-gaarka ah (TFIs) dadaalka ay ugu jiraan xasilinta xaaladda dalka iyo horumarinta wadahadalka iyo dib u heshiisiinta.
(ii) fududaynta bixinta gargaarka bini’aadannimo, iyo
(iii) abuurista xaalado ku habboon xasilinta, dib-u-dhiska iyo horumarka muddada-dheer ee Soomaaliya.
Golaha Ammaanka QM waxa ay ku milicsatay waajibaadka Midowga Afrika iyada oo loo marayo Qaraarkii 1744 ee Febraayo 2007.
In kasta oo waajibaadka AMISOM uu horumaray sannadihii la soo dhaafay, waajibaadka ilaalinta hay’adaha Federaalka iyo ka caawinta inay gutaan waajibaadkooda Dawladda, taageeridda wadahadalka iyo dib u heshiisiinta, ilaalinta rayidka, kaabayaasha muhiimka ah iyo goobaha xasaasiga ah, fududeynta bixinta sahayda bini’aadannimo iyo xasilinta taageerada dhaqdhaqaaqyada, ayaa weli ah mawduucyada soo noqnoqda ee waajibaadka AMISOM.
Guulaha AMISOM
Marka ay AMISOM billaabayso dhimisteeda iyo ka bixitaankeeda Soomaaliya, way ku habboon tahay, kuna fiican tahay in la qeexo, iyadoo lagu jiro caqabadaha Op-Ed noocaan ah, qaar ka mid ah guulaha muhiimka ah ee ay gaareen:
- AMISOM waxa ay muhiim u ahayd ilaalinta dawladda ku-meel-gaarka ah iyo dawladihii federaalka Soomaaliya ee soo dhismay;
- AMISOM waxa ay hoos u dhigtay Al-Shabaab oo ay maleeshiyaadkeeda ka riixday inta badan Muqdisho iyo dhammaan goobihii kale ee la xoreeyay oo dhan;
- AMISOM waxa ay gacan ka geysatay ballaarinta gargaarka bini’aadannimo waxa ayna siisay noocyo kala duwan oo gargaar ah tiro badan oo Soomaali ah;
- Iyadoo ay garab taagan tahay ciidamada ammaanka Soomaaliya, AMISOM waxa ay weli siisaa aasaaska amniga oo ay ku tiirsan yihiin dhammaan jilayaasha kale ee caalamiga ah si ay si’ ammaan ah uga hawlgalaan Soomaaliya.
Ka hor u daabulidda AMISOM ee Soomaaliya sanadkii 2007-dii, koonfurta dhexe ee Soomaaliya waxaa ka taagnaa colaado kooxo kala duwan iyo qabqablayaal dagaal oo sheeganayay meelo kala duwan oo dalka ah. Dagaallada soo noqnoqday ee ka dhacay magaalada Muqdisho ayaa sababay dhimashada dad badan oo rayid ah iyo barakaca dad kale. Runtii, inta badan hay’adihii ku-meel-gaarka ahaa oo ay ku jiraan Baarlamaankii KMG ahaa waxa ay xaruntoodu ahayd meel ka baxsan Muqdisho, magaalada Baydhabo oo 80 KM dhanka galbeed ka xigta. Sababahaan dartood, guulaha muuqda, xasilinta, iyo guulaha fog ee ay gaareen AMISOM waxaa ka mid ah dib u qabsashada deegaanno kala duwan oo ay horay gacanta ugu hayeen Al-Shabaab iyo kooxaha kale ee hubeysan ee ka soo horjeeda (AOG). iyo balaarinta dhulalka si ay dawladda iyo hay’adeedu u qorsheeyaan awooddooda, sii wadida wada-hadallada iyo dadaallada dib-u-heshiisiinta oo ay ku fuliyaan hawlahooda dawladeed.
Ka dib ismaandhaafkii billowgi u dhaxeeyay AMISOM iyo AOGs 2007-2010 (sababtoo ah, inta badan, arrimaha ku xeeran taageerada saadka ee la saadaalin karo ee hawlgalka iyo tirada kooban ee ciidamada AMISOM), laga soo billaabo 2010, AMISOM waxay billowday hannaan ay ku qabsaneyso magaalooyin hoos tagayay maamulka Al-shabab. Hawlgallada waaweyn ee weerarka ayaa la qaaday: Panua Eneo (2011); Xoreynta Shabeellooyinka, Eagles (Maarso 2014), Badweynta Hindiya (Noofambar 2014), Dhisidda Badweynta (Noofambar 2014-Luulyo 2015), Waddada Jubba (Luulyo 2015), Badbaado 1a iyo 1b (2018-2019). Hawlgalladani waxay horseedeen dib u soo kabashada badi magaalooyinka Soomaaliya, taas oo oggolaatay in hawlaha dawladnimo, dhaqaale, bulsho iyo siyaasadeed ay ka hirgalaan dalka.
AMISOM waxay kaloo gacan weyn ka geysatay tayaynta Ciidanka Booliska Soomaaliyeed (SPF) iyada oo u maraysa dhisidda tayada hay’adaha iyo shaqsiyaadka ee SPF iyadoo la adeegsanayo tababarro, la talin, iyo billaabidda Mashaariic Saamaynta Degdegga ah (QIPs). SPF waxa ay ka faa’iidaysataa oo ay wali ka faa’iidaysanaysaa taageerada hawleed ee qaybta iyada oo loo marayo roondo wadajir ah iyo xaqiijinta doorashooyin kala duwan. Dadaalka AMISOM ee arrintan ayaa horseeday in la hagaajiyo xaaladda sharciga iyo kala dambeynta iyo kor u qaadista wadashaqeynta Booliska iyo bulshada Soomaaliyeed.
Iyadoo dib u soo kabashada magaalooyinka kor ku xusan ay qabsadeen cinwaannada, runtii waxay ahaayeen macne aad u sarreeya. Meesha la doonayo in Midowga Afrika uu ku dhammaado Soomaaliya waxa ay mar walba ahayd in ay gacan ka geystaan nabadeynta iyo xasilloonida dalka, horumarinta wadahadalka, dib-u-heshiisiinta iyo wadar-ka-qaybgal iyo xoojinta horumarka si loo gaaro dal ammaan ah, midaysan, nabad ah, dimoqraadi ah oo horumarsan, lehna awood iyo isla xisaabtan Soomaaliyeed. Ciidanka Amaanka Soomaaliya (SSF) oo awood u leh inay si buuxda isaga xilsaaraan amniga qaranka iyo ilaalinta dalka iyo muwaadiniinta. Ilaa heerkan, sidaas darteed, waxa dhacay soo kabashooyinka ka dib ayaa lagu doodi karaa inay aad uga muhiimsan yihiin soo kabashooyinka laftooda. AMISOM ayaa door muhiim ah ka ciyaartay habab kala duwan oo siyaasadeed, dib-u-heshiisiin iyo dhismo dawladeed, iyadoo ugu dambeyn lagu sameeyay abuuritaanka dawlad-goboleedyada dheeraadka ah ee xubnaha ka ah Federaalka (FMS) ee Galmudug, Hirshabeelle, Koonfur-Galbeed iyo Jubaland oo ay weheliso dhismihii maamulka Gobolka Banaadir ee dowladda hoose ee Muqdisho. AMISOM waxa ay ku taageertay wasaaradaha ay khusayso tiro wanaagsan oo ah waxqabadyo dhisidda awoodda hay’adaha, Mashaariicda Saamaynta Degdegga ah, dhexgelinta jinsiga, arrimaha ilaalinta iyo hagidda Sharciga Caalamiga ah ee Bani’aadamnimada iyo Sharciga Xuquuqda Aadanaha ee Caalamiga ah. Dhaqdhaqaaqyada AMISOM ee arrintan ayaa sii xoojiyay dadaallada Soomaaliya ee ku aaddan dhismaha dawladnimada iyo federaaleynta iyo keenista saami-qaybsiga dimoqraadiyadda oo heer hoose ugu dhow dadka.
Caqabadaha & Casharkii Loo Bartay Hawlgalka Cusub
Ka sokow, guulaha AMISOM, caqabado mug leh ayaa cuuryaamiyay hawlaheeda, kuwaas oo ay ahayd in ay soo jiitaan, soona jiidanaya indhaha Midowga Afrika, QM, DFS iyo bah-wadaagteed marka ay qorsheynayaan habka beddelka Hawlgalka AMISOM.
Kobcinta ‘Qaabka AMISOM’ si ay ugu habboonaato howlgalka kala guurka ah ee ku howllan dagaalka aan caadiga ahayn
Qaabka ‘AMISOM Model’ wuxuu dhigayaa mabda’a ‘QM ee habaynta gobollada’ iyo dhammaystirka dhaqangalkaas AU, oo bixisa ciidamada iyo agabka kale ee aadane ee AMISOM, inay awood u yeelan karaan inay galaangal u helaan qaaraanka Qarammada Midoobey iyo bixinta taageerada saadka ee AMISOM iyada oo loo marayo UNSOS, halka Midowga Yurub uu ka bixinayo gunnooyinka Ciidamada AMISOM ee lebisan iyo mushaaraadka qaybahooda rayidka ah. Sanadihii la soo dhaafay, AMISOM iyo madaxda Qaramada Midoobey waxay ku guuleysteen inay abuuraan xiriir isfahan ah si ay u gutaan waajibaadkooda shaqo. Hase yeeshee, caqabadaha qaybinta saadka saadka dhulka wayn ee hawlgallada sida Soomaaliya, ayaa weli ah arrin taagan. Arrintan xal waara waa in si degdeg ah loogu helaa, si loo hufo loona helo qaabad ku habboon howlgalka soo socda.
Bixinta heerka ku habboon ee xoojiyeyaasha iyo badiyeyaasha si kor loogu qaado hufnaanta Hawlgalka cusub
Sanadihii la soo dhaafay, AS waxay muujisay adkeysi iyo karti aan qarsoodi ahayn si ay ula qabsato oo ay dib iskugu curiso. Si ka duwan qaab-howleedkeedii hore, qaabka ay ku shaqeyso 8-dii sano ee la soo dhaafay, waxa uu ahaa in ciidamada AMISOM iyo kuwa CXD ay la galaan dagaallo aan toos ahayn, gaar ahaan in walxaha qarxa (Hubka ay jecel yihiin) ee la dhigayo Waddooyinka Muhiimka ah ee Sahayda iyo fulinta howlgallo firfircoon oo laga sameeyo goobaha la dhisay, taasoo keentay in dad rayid ah ay waxyeello soo gaarto.
Si loo yareeyo tan, Howlgalka cusubi waa in uu xoojiyo kahortagga awoodda IED-da, awoodda ururinta iyo habaynta macluumaadka, iyo awoodda ay u leedahay in ay isticmaasho walxaha xawaaraha iyo yaabka leh marka la helo sirdoon dhab ah oo lagu shaqayn karo. Nooca saxda ah iyo tirada ku filan ee awood-bixiyayaasha iyo badiyeyaasha ayaa looga baahan doonaa inay ciidamada hubaysan ee Hawlgalka siiyaan dabacsanaanta, xirfadda iyo dhaqdhaqaaqa ay u baahan yihiin si ay ugu guulaystaan bartilmaameedkooda iyo hawlgallada kale ee la qorsheeyay.
Muhiimadda xoog-abuurista
Dowladdu waxay ka shaqaynaysaa lama huraannimada in la helo ciidamo lala xisaabtami karo, la aqbali karo, karti iyo xirfadna leh oo ay yeeshaan Ciidamada Amniga Qaranka Soomaaliyeed si ay mas’uuliyadda amniga ugala wareegaan ciidamada Midowga Afrika. DFS waxay diyaarisay dukumeentiyo muhiim ah sida ‘Somali Compact’, Hindisaha Ammaanka Qaranka (NSA) iyo ‘Qorshaha Kala-guurka Soomaaliya’ (STP). Dhammaan dukumeentiyadan iyo kuwa kaleba, waxa ay qayb ka yihiin qodobadooda muhiimka ah ee baahida xoog-abuurista iyo xirfad-u-yeelidda ciidanka XDS. Guulaha laga gaarey abuuritaanka ciidamada waa in la xoojiyaa dhowrka bilood ee soo socda, si amniga lagu wareejinayo SSF loogu gaaro xilliga la saadaaliyay ee howlgalka cusub.
Dadaallada la labalaabay waa in la isu dumo si loo xaqiijiyo in si guul leh loo hirgeliyo Qorshaha Kala-guurka ee Soomaaliya iyadoo loo marayo habka hadda jira ee dhinacyada badan leh ee isku dhafan, si wax ku ool ah loogu gaaro qaab horseeda in si tartiib tartiib ah laakiin joogto ah mas’uuliyadda amniga ee Soomaaliya si buuxda loogu wareejiyo mas’uuliyadda amniga Soomaaliya Ciidanka Amniga Soomaaliyeed si ay u hayaan, u ilaaliyaan, una balaariyaan guulaha dhuleed ee ilaa hadda la kulmiyey. Dedaallada lagu xoojinayo Dawladda iyada oo loo marayo kobcinta awoodda hay’adaha balaarinta howlaha xasilinta iyo fidinta awoodda Dowladda iyada oo loo marayo siyaasad loo dhan yahay iyo dib-u-heshiisiin waa in la sameeyaa isbeddelka aanu dhammaanteen hiigsaneyno.
Mushkiladda Soomaalidu waa mid qallafsan oo siyaasadaysan dabeecad ahaan, si cadna ugu baahan in la helo hab dhammaystiran oo dhinacyo badan leh iyo faragelin lagu xalliyo. Waxtarka Howlgalka Cusub ee Midowga Afrika ee Soomaaliya, ilaa xad, waxa ay ku xirnaan doontaa awoodda uu u leeyahay in uu ka faa’ideysto wada shaqeynta iyo in uu kor u qaado awooddiisa uu ku faragelinayo taageerada dedaalkan. Xaqiijinta maalgelin la hubo, ku filan oo la saadaalin karo oo howlgalkeeda, joogitaanka joogto ah iyo helitaanka agab ku habboon ayaa muhiim ah.
Kala-guurku waa hannaan adag. Saaxiibada Soomaaliya iyo dhammaan daneeyayaasha ku howllan caawinta in dalku dib u soo kabto nabadda, dib-u-heshiisiinta iyo horumarka, waa in ay diiradda saaraan, isu keenidda qaab dhammaystiran oo ay u midoobaan ujeeddooyinkooda guud. Waa in la helaa qaybsi cad oo shaqo, hufnaan xagga fulinta hawlaha ah iyo waajibaadyada ah, hagaajinta isku-dubbaridka iyo isku-xirnaanta, xog-wadaagga oo la xoojiyo iyo isla xisaabtan.
Danjire Francisco Caetano Madeira waa Ergayga Gaarka ah ee Guddoomiyaha Guddiga Midowga Afrika ahna Madaxa Howlgalka AMISOM. Wuxuu ku soo tweet gareeyey @AmbFMadeira
Sheekadan waxaa markii ugu horreeysay lagu daabacay accord.or.za
________________________________________
Danjire Francisco Caetano Jose Madeira waa ah Ergeyga Gaarka ah ee Guddoomiyaha Guddiga Midowga Afrika ee Soomaaliya (SRCC) ahna Madaxa Hawlgalka. Bartiisa Twitter ka waa @AmbFMadeira.
Sheekadan waxaa markeedi hore lagu daabacay accord.or.za